РИФАТ СӘЛАХ

   Кыз­га­ныч, ди­м­ме – мин аны мо­ңар­чы бө­тен­ләй бел­мә­гән­мен. Ба­ба­сы – ин­де мә­чет кар­ты Ри­зат­дин агай­ны бе­ләм, хәт­та ба­ба­сы­ның ата­сын бе­ләм, ә аның үзен, үзен дә тү­гел, хәт­та әти­сен дә бө­тен­ләй хә­тер­лә­мим икән! Хә­ер, ту­ган як­лар­га си­рәг­рәк кай­ты­ла шул. Елы­на бер тап­кыр кай­тып, ике-өч көн эчен­дә кем­не ге­нә кү­рә­сең дә, шак­тый зур са­нал­ган авыл­да­гы бө­тен яңа­лык­лар­ның hәм­мә­сен бәй­нә-бәй­нә ни­чек бе­леп бе­те­рә­сең?!

Мин аның бе­лән оч­рак­лы рә­веш­тә ге­нә та­ны­шып кит­тем. Авыл­да­шым ук икән – уни­вер­си­тет­ның юри­дик фа­куль­те­тын­да укый, исем-фа­ми­ли­я­се дә та­ныш – Ри­фат Сә­ла­хов. Ә иң мө­hи­ме, ми­нем игъ­ти­бар­ны җә­леп ит­кә­не – аның ши­гырь язуы булды.

Ме­нә аның «са­миз­дат» хо­ку­кын­да кам­питр аша гы­на чы­га­ры­лып төп­лән­гән «Кы­зыл юл» исем­ле ки­тап­чы­гы. Бу аның әсәр­лә­ре «том»­на­ры­ның өчен­че­се­ме, дүр­тен­че­се­ме икән ин­де. Бе­рен­че ши­гы­ре үк игъ­ти­бар­ны җә­леп итә. Тав­то­ло­гия бул­са да әй­тим, ул чын­нан да ша­гый­ра­нә языл­ган.

 

Төн, яу­ла­ган чак­та ка­ра күк­не,

Кы­зыл таң­га ки­леп юлы­га, –

 

   дип баш­лый ав­тор үз сү­зен. Икен­че ст­ро­фа­да ин­де ул күп­ме­дер дә­рә­җә­дә го­му­ми­ләш­те­рү­гә кү­чә, бе­рен­че ак­корд­лар­ны кө­чәй­тә тө­шә, та­би­гать­нең бу сих­ри ман­за­ра­сы­на үз мө­нә­сә­бә­тен бел­де­рер­гә ке­ре­шә:

 

Ил­hам та­бып мин төн­нәр­не гиз­дем,

Ә ал­дым­да... кы­зыл таң гы­на.

Һәр таң са­ен яңа хис­ләр ява,

Һәр таң са­ен өмет ка­бы­на.

Офык чик­лә­рен­дә төн­нәр яна,

Ял­кын таң­га ба­рып сы­ен­ган...

​

   Ки­тап­чык бит­лә­рен ак­тар­ган са­ен, яңа­дан-яңа шигъ­ри ачыш­лар­га юлы­га­сың. «Җил­ләр ми­не алып ки­тәр ке­бек Ка­ра көз­нең ка­ра тө­не­нә», «Гөл­ләр ге­нә ми­ңа үп­кә­лә­де», «Яз көз­лә­ре ерак­лаш­кан са­ен, Якын­ла­ша ба­ра көз язы», «Көз­ләр исе сең­гән си­нең исем Ка­ен кәү­сә­се­нә уел­ган», «Кыш ку­лы­на кау­рый алып Тә­рә­зә­не би­зи», «Җил­ләр Ки­чә төн­лә, Күк­кә ме­неп, Ай­ны бо­лыт бе­лән алыш­тыр­ган», «...Син икән­сең бо­лыт күз­лә­рен­нән Көз­ге яң­гыр бу­лып өзел­гән». Мон­дый ма­тур та­быш­лар аның баш­ка шигырьләрендә дә ту­лып ята.

Ри­фат, ши­гырь җе­не ка­гыл­ган баш­ка ка­ләм­дәш­лә­рен­нән аер­ма­лы бу­ла­рак, жанр та­ләп­лә­ре­нә кат­гый буй­сы­на – эз са­лын­ган юл­дан чит­кә чык­мый, «поэ­тик әң­гә­мә­сен» клас­сик ши­гырь та­ләп ит­кән кы­са­лар­да алып ба­ра. Әй­тә­се сү­зе­нең мө­hим­ле­ге­нә, те­ма­сы­ның нин­ди бу­лу­ы­на ка­рап, те­ге яки бу үл­чәм­не сай­лый, риф­ма-ритм мәсь­ә­лә­сен­дә кы­рыс ка­гый­дә­ләр бе­лән сан­ла­шып эш итә. Мең ел­дан ар­тык та­ри­хы бул­ган та­тар шигъ­ри­я­те ка­нун­на­ры юк­тан гы­на ки­леп чык­ма­ган бит алар. Чын­лык­та, ши­гырь – сүз му­зы­ка­сы. Аваз­лар­ның тәң­гәл яң­гы­ра­шы ахыр чик­тә аның идея-эс­те­тик кыйм­мә­тен дә бил­ге­ли.

   Ри­фат­ның та­гын бер күр­кәм сый­фа­ты – аның әдә­би­я­ты­быз та­ри­хын әй­бәт бе­лүе. Үз бел­геч­ле­ге итеп әдә­би­ят дөнь­я­сын­нан ераг­рак өл­кә­не – юрис­п­ру­ден­ци­я­не сай­лап алу­ы­на ка­ра­мас­тан, ул дөнь­я­ның ру­хи хә­зи­нә­лә­рен­нән дә шак­тый хә­бәр­дар. Аның «Тә­рә­зә­дән ка­ра!» ди­гән шак­тый кыс­ка бер ши­гы­ре бар. Ан­да Җү­чи хан да, Са­рай, Бол­гар, Ка­зан, Әс­тер­хан шә­hәр­лә­ре дә, бо­рын­гы чор­лар ба­hа­ди­ры Атил­ла да тел­гә алы­на – бу ка­дә­ре­сен ул, бәл­ки, мө­hим­гә дә са­на­мый­дыр. Әм­ма Ри­фат заман­нар­ны за­ман­нар­га ос­та ял­гый бе­лә, бо­рын­гы ва­кый­га­лар­ны бү­ген­ге­гә кү­че­реп үз хө­ке­мен чы­га­ра:

​

Син Гөл­дер­сен ке­бек,

Ә мин тот­кын егет –

Сө­hәйл мин,

Ки­тик сах­ра­га.

Ә урам­да

Чып-чын кар­лы бу­ран

Чә­чәк бө­ре­лә­рен ак­та­ра.

 

   Р. Сә­ла­хов яз­ган әсәр­ләр­нең та­гын бер күр­кәм сый­фа­ты – ул, әл­бәт­тә, кыс­ка­лык. Ав­тор үз фи­ке­рен су буе итеп суз­мый, нок­та­ны ва­кы­тын­да куя бе­лә. Аның за­ман­даш­ла­ры гы­на тү­гел, ши­гырь яза-яза ин­де азау теш чы­гар­ган өл­кән бу­ын ка­ләм­дәш­ләр­нең кай­бер­лә­ре дә бик еш кы­на бу яман чир­дән ко­ты­ла ал­мый­лар. Чү­бек чәй­нә­гән ке­бек, үз уку­чы­ла­ры­на юк кы­на фи­кер­не ка­бат-ка­бат тө­шен­де­рер­гә ты­ры­ша­лар. Югый­сә бү­ген­ге ши­гырь сө­ю­че, кай­бе­рәү­ләр уй­ла­ган­ча, бик үк на­дан­нар­дан тү­гел ул, әсәр­нең төп фи­ке­ре әй­тел­гәч, шун­нан соң нәр­сә бул­ган, дип, ах­мак со­рау­лар бир­ми.

   Яшь ша­гыйрь­нең бер әсә­ре­нә мө­рә­җә­гать итик:

 

Та­би­гать­тә көз бул­са да,

Ми­нем

Кү­ңе­ле­мә өрә яз ты­ны...

Әл­лә шиң­гән гөл­ләр

Хы­ял­ла­рын

Йө­рәк дәф­тә­ре­нә яз­ды­мы?..

 

Әл­лә шиң­гән гөл­ләр

Ту­ган кө­нен,

Бө­ре ча­гын ис­кә ала­мы?

Күз­лә­рем­дә – моң­су көз­ләр мә­ле,

Кү­ңе­лем­дә –

Яз­лар ала­ны.

 

   Шу­ның бе­лән бө­те­не­се дә аң­ла­шы­ла. Баш­ка бер­ни дә өс­тәр­гә ки­рәк­ми. Яшь ша­гыйрь нок­та­ны бик ва­кыт­лы куй­ган.

   Ша­гыйрь­ләр сек­ци­я­се­нең Ри­фат иҗа­тын тик­ше­рү­гә ба­гыш­лан­ган уты­ры­шын­да фи­кер­ләр ур­так иде. Сек­ция җи­тәк­че­се З.Ман­су­ров та, Р.Сә­ла­хов ши­гырь­лә­ре­нә хә­ер­хаh бу­лып, «Мә­дә­ни җом­га» ат­на­лы­гын­да үз фи­ке­рен әйт­кән Р.Ба­тул­ла да, алар­ның яшь­рәк бу­ын ка­ләм­дәш­лә­ре Р.Зәй­дул­ла, Х.Иб­ра­hим, Р.Рах­ман hәм баш­ка­лар да беравыз­дан: «Ри­фат Сә­ла­хов иҗа­ди як­тан җит­лек­кән, ши­гырь­лә­рен, hич­шик­сез, дәү­ләт нәш­ри­я­тын­да чы­га­рыр­га ки­рәк», – ди­де­ләр, яшь ка­ләм­дә­ше­без­гә акыл­лы ки­ңәш­лә­рен бир­де­ләр. Алар бе­лән ки­леш­ми мөм­кин тү­гел иде.

   Без: «Бү­ген­ге әдә­би­я­ты­быз бай, өл­кән­нә­ре­без ту­ры юл күр­сә­теп то­ра, ки­лә­чә­ге­без өмет­ле...» – дип күк­рәк су­гар­га ярат­сак та, та­тар шигъ­ри­я­те­нең хә­зер­ге то­ры­шы, дө­ре­сен әй­тик, бик үк шәп­тән тү­гел бит – аны икъ­рар итәр­гә ки­рәк­тер. Шигъ­ри­ят­кә да­выл бу­лып ки­леп кер­гән Р.Фәй­зул­лин, Р.Ха­рис, Р.Әх­мәт­җа­нов, Р.Мин­га­лим, Р.Га­таш, Г.Рә­хим, З.Ман­су­ров, Х.Әюп, Зөл­фәт, М.Әгъ­лә­мов, Р.Зәй­дул­ла, Г.Мо­рат, Л.Ле­рон, Л.Зөл­кар­нә­ев ке­бек үзен­чә­лек­ле ка­ләм­нәр­дән соң шигъ­ри­ят мәй­да­ны күп­ме­дер дә­рә­җә­дә бу­шаб­рак кал­ган иде.

   Шө­кер, соң­гы ел­лар­да өмет­ле аваз­лар яң­гы­рый баш­ла­ды. Алар дөнь­я­ны баш­ка­ча­рак кү­рә­ләр. Шигъ­ри су­рәт­лә­ре дә нәкъ шу­шы, шак­тый үз­гә­реш­ләр ки­чер­гән за­ман су­лы­шы бе­лән өре­тел­гән. Ди­мәк, ки­лә­чәк өмет­ле.

   Ул, «я­ңа, та­ныш тү­гел бу­ын» са­фын­да хә­зер авыл­да­шым, яшь ка­ләм­дә­шем Ри­фат Сә­ла­хов та ат­лый. Ми­нем аның үзе­нә тү­гел, иҗа­ты­на мө­рә­җә­гать итә­сем ки­лә: «Мәр­хабә, тыл­сым­лы ка­ләм, хә­ер­ле юл, ши­гырь!» – дим мин. Та­тар ши­гы­ре­нең ки­лә­чәк­кә сә­фә­ре озын бул­сын, озак дә­вам ит­сен.

​

Әх­мәт Рә­шит,

Та­тарс­тан­ның ат­ка­зан­ган сән­гать эш­лек­ле­се,

Га­яз Ис­ха­кый бү­лә­ге лау­ре­а­ты